CYBERODPORNI(3/10): Powszechny obowiązek obrony jako obowiązek obywateli i przedsiębiorców

Powszechny obowiązek obrony – kontynuacja i redefinicja

Zasadniczym punktem wyjścia pozostaje utrwalona w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 85 ust. 1) norma, zgodnie z którą każdy obywatel RP zobowiązany jest do obrony Ojczyzny. Ustawa z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny nie znosi tej zasady, lecz nadaje jej nową, bardziej funkcjonalną i wielowymiarową formę.

Współczesne rozumienie obowiązku obrony wykracza poza klasyczny model czynnej służby wojskowej. Zgodnie z nowym podejściem, udział obywatela w systemie bezpieczeństwa narodowego może przybrać różne formy: od zaangażowania w działania logistyczne, techniczne, medyczne, aż po wsparcie w obszarze cyberbezpieczeństwa czy utrzymania infrastruktury krytycznej. Ustawa wprowadza mechanizmy pozwalające na identyfikację i wykorzystanie kompetencji cywilnych – zarówno osób fizycznych, jak i przedsiębiorstw – w sytuacjach zagrożenia lub mobilizacji.

Przedsiębiorstwa cywilne jako element struktury obronnej państwa

W warunkach mobilizacji, stanu wojennego lub innego zagrożenia bezpieczeństwa narodowego, określone podmioty gospodarcze – zwłaszcza działające w sektorach strategicznych (transport, energetyka, IT, logistyka, budownictwo, medycyna) – mogą zostać włączone do systemu obronnego państwa.

Obowiązki te mogą przybrać następujące formy:

• świadczeń rzeczowych, tj. obowiązku nieodpłatnego lub odpłatnego udostępnienia środków transportu, sprzętu technicznego, nieruchomości czy innej infrastruktury,
• uczestnictwa w planach operacyjnych obronnych, w tym opracowania procedur awaryjnych i gotowości operacyjnej na wypadek zagrożenia,
• mobilizacji pracowników oraz organizacji systemów dyżurowych, gotowości technicznej lub wsparcia specjalistycznego,
• organizowania szkoleń z zakresu reagowania kryzysowego dla personelu.

W założeniu jest to mechanizm strategicznej synergii pomiędzy państwem a sektorem prywatnym. W praktyce jednak rodzi to potencjalne napięcia – dotyczące kosztów, odpowiedzialności oraz możliwych zakłóceń w bieżącej działalności gospodarczej.

Świadczenia osobiste i rzeczowe – mechanizm prawny i praktyka

a) Świadczenia rzeczowe

Świadczenia rzeczowe polegają na obowiązku udostępnienia określonych składników majątkowych (np. pojazdów, maszyn, budynków, infrastruktury technicznej) na potrzeby obronne państwa. Obowiązek ten jest nakładany w drodze decyzji administracyjnej, która określa przedmiot, zakres, termin i warunki realizacji świadczenia. Mimo że decyzja może zostać zaskarżona do sądu administracyjnego, nie wstrzymuje to obowiązku jej wykonania.

b) Świadczenia osobiste

Dotyczą zobowiązania osoby fizycznej do osobistego wykonania usług na rzecz państwa w ramach przygotowań obronnych – mogą to być m.in. kierowcy, tłumacze, medycy, technicy, a także osoby posiadające specjalistyczne kwalifikacje. Co istotne, świadczenia te mogą obejmować również osoby niebędące w rezerwie wojskowej oraz cudzoziemców stale przebywających na terytorium RP.

Oba rodzaje świadczeń są ograniczone czasowo (co do zasady – do 6 miesięcy) i przewidują możliwość przyznania odpowiednich rekompensat. Decyzje administracyjne nakładające obowiązek świadczenia osobistego lub rzeczowego są natychmiast wykonalne, lecz przysługuje od nich odwołanie do organu wyższego stopnia, a następnie skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego. W praktyce orzeczniczej sądy administracyjne oceniają m.in. legalność trybu powołania, proporcjonalność obowiązku oraz zgodność z zasadą równości obywateli wobec prawa.

Udział w systemie obronnym państwa obejmuje nie tylko sektor prywatny, ale również jednostki samorządu terytorialnego, uczelnie, instytucje kultury, organizacje społeczne oraz kościoły i związki wyznaniowe. Obowiązki tych podmiotów wynikają z planów obronnych województw oraz lokalnych planów zarządzania kryzysowego i mogą obejmować m.in. udostępnienie obiektów, wsparcie informacyjne, logistyczne czy psychologiczne dla ludności.

Zgodnie z danymi udostępnianymi przez urzędy wojewódzkie, w latach 2020–2024 wydano kilka tysięcy decyzji o świadczeniach rzeczowych i osobistych, głównie w związku z ćwiczeniami wojskowymi, pandemią COVID-19 oraz sytuacją kryzysową na wschodniej granicy państwa.

Nowoczesne narzędzia egzekucji obowiązków obronnych

Ustawa przewiduje instrumenty systemowe pozwalające na skuteczne zarządzanie potencjałem obronnym społeczeństwa i gospodarki:

• Rejestr zasobów mobilizacyjnych – obejmujący zarówno mienie, jak i umiejętności przydatne w sytuacjach kryzysowych, prowadzony przez organy administracji,
• plany operacyjne firm, których prowadzenie może zostać nałożone na przedsiębiorstwa istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa narodowego – celem jest zapewnienie ich gotowości do działania w warunkach kryzysowych lub wojennych.

Ustawa dostrzega również konieczność włączenia podmiotów prywatnych i obywateli w bezpieczeństwo informacyjne oraz cybernetyczne. Przedsiębiorstwa z sektora ICT mogą zostać objęte obowiązkiem utrzymania ciągłości działania, wsparcia systemów łączności wojskowej, a także przekazania informacji technicznych w sytuacjach awaryjnych. Obywatele mogą zostać powołani do służby w strukturach Wojsk Obrony Cyberprzestrzeni lub do udziału w działaniach informacyjnych państwa.

Społeczne i prawne aspekty wdrażania obowiązków obronnych

a) Korzyści systemowe

• Zwiększenie odporności państwa poprzez wykorzystanie rzeczywistych zasobów materialnych i osobowych.
• Możliwość szybkiego i elastycznego reagowania na zagrożenia asymetryczne (np. cyberataki, destabilizacja infrastruktury).
• Wzmocnienie współpracy między sektorem publicznym a prywatnym w sferze bezpieczeństwa.

b) Zagrożenia i kontrowersje

• Ryzyko nadmiernej ingerencji państwa w autonomię działalności gospodarczej.
• Niejednoznaczność kryteriów kwalifikowania firm do systemu świadczeń.
• Potencjalne konflikty pomiędzy zasadą dobrowolności współpracy a formalnym obowiązkiem świadczeń publicznoprawnych, zwłaszcza w kontekście prawa własności.

Podsumowanie

Ustawa o obronie Ojczyzny wprowadza zaktualizowaną koncepcję udziału społeczeństwa i gospodarki w systemie obronnym państwa. Odchodzi od wyłącznie militarnego modelu bezpieczeństwa na rzecz zintegrowanego systemu odporności, w którym zasoby cywilne – zarówno osobowe, jak i materialne – traktowane są jako komponent rezerw strategicznych.

Obowiązki obronne obywateli i firm nie są już wyłącznie symbolicznym obowiązkiem konstytucyjnym, lecz stają się elementem realnej strategii bezpieczeństwa państwa w XXI wieku.

Stan prawny na dzień: 22 lipca 2025 roku