W dobie rosnących napięć międzynarodowych, destabilizacji cyberbezpieczeństwa oraz realnych zagrożeń infrastruktury krytycznej, konieczne jest przypomnienie, że funkcjonowanie państwa w sytuacjach nadzwyczajnych nie opiera się wyłącznie na działaniach organów publicznych.
Istotną rolę odgrywa także aktywność obywateli – zarówno w sensie prawnym, jak i organizacyjnym. Obowiązki mogą zostać nałożone na obywateli w stanie wojennym, wyjątkowym oraz w razie wystąpienia zagrożeń o charakterze niemilitarnym, w tym cyberataków i katastrof technicznych.
Obowiązek lojalności wobec Rzeczypospolitej Polskiej
Podstawowy obowiązek obywatela wynika z art. 82 Konstytucji RP, który stanowi, że obowiązkiem każdego obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne. W praktyce przekłada się to na konieczność podporządkowania się decyzjom legalnych organów władzy publicznej, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych. Obywatel ma obowiązek nie utrudniać działań obronnych, ratowniczych ani porządkowych – niezależnie od tego, czy są one prowadzone przez służby cywilne czy wojskowe. W skrajnych przypadkach naruszenie tej powinności może prowadzić do odpowiedzialności karnej, w tym z tytułu utrudniania działań służb lub publicznego nawoływania do nieposłuszeństwa (art. 224–256 Kodeksu karnego).
Świadczenia osobiste – obowiązek pracy na rzecz państwa
Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 11 marca 2022 roku o obronie Ojczyzny, obywatel może zostać zobowiązany do wykonania tzw. świadczenia osobistego, czyli osobistego udziału w działaniach mających na celu obronę państwa lub zabezpieczenie porządku publicznego. Może to obejmować m.in.:
- pracę w punkcie medycznym,
- kierowanie ruchem,
- udział w akcjach ratunkowych,
- wsparcie logistyczne.
Obowiązek ten dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn, i może zostać nałożony decyzją właściwego organu administracji publicznej (np. wójta, burmistrza, prezydenta miasta, wojewody).
Świadczenia te mogą być wymagane także w czasie pokoju – w ramach przygotowań do potencjalnego zagrożenia. Co istotne, odmowa wykonania świadczenia osobistego może skutkować karą grzywny, ograniczenia wolności albo nawet pozbawienia wolności do lat 3, jeżeli działanie obywatela zostanie zakwalifikowane jako celowe uchylanie się od obowiązku w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa państwa.
Świadczenia rzeczowe – udostępnienie mienia prywatnego
Równolegle do obowiązku świadczeń osobistych, obywatel może zostać zobowiązany do wykonania świadczenia rzeczowego, tj. czasowego udostępnienia określonych składników majątkowych na potrzeby państwa. Dotyczy to przede wszystkim:
- pojazdów,
- lokali,
- maszyn,
- sprzętu specjalistycznego,
- innych środków trwałych, które mogą być wykorzystane do działań obronnych, ratowniczych lub logistycznych.
Obowiązek ten również nakładany jest w drodze decyzji administracyjnej, której nadany może być rygor natychmiastowej wykonalności.
W przypadku poniesienia szkody lub zużycia mienia, obywatelowi przysługuje roszczenie odszkodowawcze wobec Skarbu Państwa, zgodnie z zasadami ogólnymi odpowiedzialności odszkodowawczej administracji publicznej. W praktyce oznacza to konieczność zgłoszenia roszczenia w trybie administracyjnym lub cywilnym, przy czym należy wykazać zarówno fakt poniesienia szkody, jak i jej bezpośredni związek z nałożonym obowiązkiem.
Obowiązek wykonywania poleceń władz publicznych
W czasie trwania stanu nadzwyczajnego, obywatel może zostać zobowiązany do wykonania poleceń władz publicznych, wydanych w związku z sytuacją kryzysową. Tego rodzaju polecenia mogą mieć formę decyzji indywidualnych lub aktów stosowania prawa skierowanych do grupy adresatów, np.:
- nakaz ewakuacji,
- zakaz opuszczania miejsca zamieszkania,
- obowiązek noszenia identyfikatora,
- kontrola przemieszczania się.
Podstawą prawną do wydania takich poleceń są przepisy m.in. ustawy o zarządzaniu kryzysowym, ustawy o stanie klęski żywiołowej oraz ustawy o obronie Ojczyzny.
Odmowa wykonania polecenia wydanego przez uprawniony organ, zwłaszcza w warunkach formalnie ogłoszonego stanu nadzwyczajnego, może skutkować odpowiedzialnością karną lub administracyjną. Warto zauważyć, że zgodnie z art. 233 ust. 3 Konstytucji RP, możliwe jest także czasowe ograniczenie prawa do sądu w zakresie zaskarżania niektórych decyzji, o ile wynika to z ustawowego katalogu wyjątków.
Odpowiedzialność karna i cywilna w razie niewykonania obowiązków
Nieprzestrzeganie obowiązków obywatelskich w czasie stanu nadzwyczajnego może skutkować różnymi formami odpowiedzialności. Oprócz wspomnianych sankcji administracyjnych i karnych, obywatel może ponosić także odpowiedzialność cywilną wobec Skarbu Państwa – np. w przypadku wyrządzenia szkody w wyniku celowego działania sprzecznego z prawem lub odmowy udostępnienia mienia w trybie świadczenia rzeczowego. Warto również podkreślić, że niektóre zachowania np.:
- dezinformacja,
- nawoływanie do nieposłuszeństwa,
- utrudnianie działań ratunkowych) – mogą być kwalifikowane jako przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu publicznemu, podlegające surowym karom.
Praktyczne aspekty przygotowania – co warto wiedzieć jako obywatel
Z perspektywy praktycznej, każdy obywatel powinien – niezależnie od aktualnej sytuacji politycznej – znać podstawowe obowiązki wynikające z przepisów o stanach nadzwyczajnych oraz przygotować się na ich ewentualne zastosowanie. Warto posiadać:
- aktualne dokumenty tożsamości,
- kopie ważnych dokumentów w wersji papierowej (na wypadek awarii infrastruktury cyfrowej),
- dostęp do informacji o procedurach lokalnych (np. miejsce zgłoszenia się do świadczeń),
- znajomość sposobów komunikacji z lokalnymi organami.
Wiedza ta – choć może wydawać się teoretyczna – może mieć decydujące znaczenie w sytuacji realnego zagrożenia.
Podsumowanie
Wbrew potocznemu przekonaniu, że stany nadzwyczajne dotyczą wyłącznie działań państwa, prawo przewiduje istotne obowiązki również po stronie obywateli. Wykonywanie tych obowiązków – zgodnie z literą prawa, w duchu konstytucyjnej lojalności – stanowi nie tylko przejaw odpowiedzialności obywatelskiej, ale też narzędzie ochrony interesu publicznego. Świadomy obywatel to nie ten, który oczekuje, że państwo go ochroni, ale ten, który wie, jak działać w ramach prawa, by przetrwać w sytuacji kryzysowej bez naruszenia fundamentów porządku konstytucyjnego.
Stan prawny na dzień: 17 lipca 2025 roku
Cyberlaw by Judyta 